اقطاع‌داری دوره عثمانیبرای بررسی پدیده اقطاع و انواع آن در دولت درازمدت عثمانی توجه به این نکته ضروری است که بخش بزرگی از قلمرو عثمانیان در واقع متشکل از اقطاعات جنگی بود که اغلب به اقطاع سرداران‌ِ فاتح آن ولایات و ایالات داده می‌شد. رسم اقطاع‌داری و محاسبات مالی درآمد اراضی و رسوم نیز از طرق مختلفی به ویژه از سلجوقیان آسیای صغیر و آق قویونلو در شرق، و ممالیک مصر در غرب پس از فتح قلمرو ایشان توسط عثمانیان به دولت اخیر منتقل شد. [۱]
اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، ج۱، ص۴۸-۴۹، نگاهی به تشکیلات دولتهای قراقویونلو و آق قویونلو، تحقیقات تاریخی، تهران، ۱۳۷۲ش.
۱ - اقطاع نظامیگسترش و اهمیت اقطاع نظامی در دولت عثمانی از آن‌جا پیداست که متصرفات آنان در سرزمین‌های اروپایی و عربی غالباً در اقطاع امرا و سرداران آنان قرار داشت. مثلاً لله شاهین، بیگلر بیگی متصرفات اروپایی عثمانی در فیلیپ (فلبه) که ایالت آن‌جا را به اقطاع داشت، حکومت می‌کرد و دامنه قلمرو خود را تا صربستان گسترش داد. [۲]
هامر پورگشتال، یوزف، ج۱، ص۱۶۴، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، تهران، ۱۳۶۷ش.
بعدها نیز پس از جنگ مجارستان سلطان سلیمان شماری قلعه و اراضی متعلق به آن‌ها را در این منطقه به عنوان سیورغال به سردار خویش اعطا کرد. [۳]
هامر پورگشتال، یوزف، ج۲، ص۱۰۴۷، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، تهران، ۱۳۶۷ش.
در مصر به روزگار سلطان سلیم دفاتر دیوانی سوخت و در ۹۳۳ق/۱۵۲۷م سلیمان پاشا حاکم آن دیار، یکی از امرا را مأمور تجدید مساحی، تقویم و ثبت اراضی اقطاعی و سلطانی و اوقاف کرد. بعضی از اراضی اوقاف نیز در ایام سیطره عثمانیان بر مصر منحل گردیده، به اقطاع داده می‌شد. ابن ایاس که خود از این معنی در عصر ممالیک یاد کرده، در مواضعی این شیوه ممالیک را بدین منظور که نشان دهد این کار از مبدعات عثمانیان بوده، منکر شده است. [۴]
طرخان، ابراهیم علی، ج۱، ص۷۱، النظم الاقطاعیة، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۲ - اصطلاحات جای‌گزین اقطاععثمانیان، به ویژه در قلمرو اصلی خویش، به‌جای اقطاع اصطلاحات ویژه‌ای به کار می‌بردند که «تیمار» رایج‌ترین و مشهورترین آن‌هاست. تیمار در اصطلاح بر منابع مالی و مالیاتی نواحی معینی که به عنوان حقوق و مستمری به نظامیان و مأموران دولتی واگذار می‌شد، یا سهمی از حق بیت المال از اراضی «میریه» که به عنوان حق شمشیر به سپاهیان اعطا می‌گردید، گفته‌اند که اصطلاح تیمار در دوره سلجوقیان آسیای صغیر متداول بوده است، و پس از تصرف آن‌جا توسط ترکان، درآمد اراضی به عنوان تیمار به امیران و لشکریان ترک واگذار می‌شد؛ و چون عثمانیان مستقر شدند، شیوه‌های زمین‌داری را تغییر دادند و تیمارها را با برات و طغرای جدید واگذار کردند. [۵]
اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۹، نگاهی به تشکیلات دولتهای قراقویونلو و آق قویونلو، تحقیقات تاریخی، تهران، ۱۳۷۲ش.
بجز تیمار، انواع دیگری از اقطاعات به نام «زعامت» و «خاص» نیز برحسب مقدار درآمد آن‌ها رایج بود و اراضی را با این عناوین تقسیم می‌کردند. زمین‌هایی که درآمد آن‌ها از ۳ تا ۲۰ هزار آقچه بود، تیمار نام داشت که به سواران مسلح آماده جنگ اختصاص می‌یافت؛ زمین‌هایی که درآمد آن‌ها از ۲۰ تا ۱۰۰ هزار آقچه بود، «زعامت» خوانده می‌شد که به افسران سوار اعطا می‌گردید؛ و زمین‌هایی با درآمد بیش از ۱۰۰ هزار آقچه، یعنی «خاص» به حاکم و خاندان او داده می‌شد. صاحب تیماری که اقطاع او تا ۳ هزار آقچه بود، برای ادای وظیفه نظامی خود در جنگ شرکت می‌کرد و اگر بیش از آن بود، در ازای هر ۳ هزار آقچه یک نفر را نیز بسیج کرده، به جنگ می‌فرستاد. صاحبان زعامت و خاص در ازای هر ۵ هزار آقچه یک سپاهی به جنگ می فرستادند. کسانی را که بدین طریق مأمور جنگ می‌شدند، اشکنجی (ه م) و جبه لو می‌نامیدند. وسعت تیمارها و رواج اقطاع هم‌چنین از این معنی پیداست که در ایام سلطان سلیمان قانونی حدود نیمی از درآمد مالیاتی امپراتوری در دست صاحبان تیمار بود که در ایالات مختلف اقامت داشتند و همواره آماده جنگ بودند. سلطان سلیمان چنین قرار داده بود که حکومت، در عمل زعامت مداخله نکند، ولی توجه تیمارها بر عهده او باشد. ۳ - تصدیقنامهاگر کسی مدعی زعامت بود، فرمانی به طور موقت به حکومت ولایات می‌دادند تا در آن باره رسیدگی کند و اگر پدر مدعی، سپاهی بود و عده‌ای از صاحبان تیمار و زعامت بدان گواهی می‌دادند، [۶]
هامر پورگشتال، یوزف، ج۳، ص۱۶۸۰، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، تهران، ۱۳۶۷ش.
آن را تأیید کرده، درآمد او را معین گرداند.این تصدیق نامه پس از تأیید باب عالی و صدور فرمان تصرف زعامت، شکل قانونی می‌یافت. این نوع تیول را «تذکره لو» می‌خواندند. گاه حکام ولایات به جای تصدیق نامه، حواله به مدعی می‌دادند و او بدون حکم دیوان، محل زعامت را تصرف می‌کرد. لطفی پاشا بیگلر بیگی روم ایلی این رسم را برانداخت و مقرر کرد که حکم تصرف باید از طرف دیوان صادر گردد. احکام سلطان سلیمان درباره تیول‌های نظامی منطبق با فتاوای ابوالسعود مفتی بود. در ایام سلیم دوم، محمد چلبی دفتردار، همین فرامین سلطانی و فتاوی مفتی را در این باره گردآورد و نام آن را «قانون نامه تیولات» گذاشت. [۷]
هامر پورگشتال، یوزف، ج۲، ص۱۳۳۷، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی‌آبادی، تهران، ۱۳۶۷ش.
۴ - تیمار۴.۱ - حق بهره‌برداری بدون ملکیتدر نظام تیمار با آن‌که تیماردار «صاحب ارض» خوانده می‌شد، ولی مالکیت نداشت و کشاورزان اراضی او، رعایا و اتباع امپراتور بودند و تیماردار فقط می‌توانست مالیات‌ها و درآمدهای آن اراضی را گردآوری کند. ۴.۲ - اخی‌ها و دراویشامپراتوران عثمانی برای «اخی» ها و دراویش نیز که به گونه‌ای در تقویت تشکیلات دولت مؤثر بودند، زمین‌هایی با حق اداره آزاد اختصاص داده بودند. ۴.۳ - محل سکونت صاحب تیمارصاحب تیمار مجبور بود در ایالت یا ولایت مشتمل بر املاک اقطاعی خود اقامت گزیند و در صورت ترک محل، امتیاز او لغو می‌شد. ۴.۴ - اقسامتیمار به دو صورت آزاد و غیر آزاد تقسیم می‌شد و تفاوت آن دو در این بود که در تیمار آزاد صاحب آن اجازه داشت مالیات‌هایی را که «رسوم سر بستیه» خوانده می‌شد و شامل عروسانه، رسوم برده‌ها و کنیزان، مژدگانی و جز آن‌ها بود، بگیرد. ۴.۵ - نحوه بهرهبرداریبهرهبرداری از اراضی تیمار نیز به دو گونه متصور بود: زمین‌هایی که طبق سند مالکیت به اشخاص واگذار شده بود و صاحب تیمار فقط عُشر دیگر رسومات را دریافت می‌کرد؛ زمین‌هایی که صاحب تیمار خود در آن کشت می‌کرد که آن را «مزرعه خاصه» یا «زمین خاصه» می‌گفتند. تیماردارها حق انتقال رعایا را به تیمارهای دیگر نیز دارا بودند و نیز می‌توانستند جزیه، حقوق گمرکی، مالیات معادن، و جز آن‌ها را گردآوری کنند. ۵ - سرانجام تیماردارینظام تیمار و زعامت به سبب برخی تحولات در شیوه تیمارداری ولایات امپراتوری در دوران متأخر، به تدریج روی به ضعف نهاد. بعضی از پاشاها و والیان ایالات به جای ارسال عده معینی سپاه به باب عالی، در برابر درآمدهای املاک و ولایات که در تصرف داشتند، مبلغی معلوم به دیوان امپراتوری می‌فرستادند و این تحول خود باعث استقلال‌طلبی و قدرت‌یابی پاشاها و خاندان‌های حاکم در بعضی از ولایات چون مصر و سوریه گردید. به گزارش هامر پورگشتال دو تن از وزیران بی‌کفایت عثمانی، قوانین قدیمی تیولات لشکری، یعنی تیمار و زعامت را بر هم زدند تا سرانجام پس از انحلال سپاه ینی چری و جای‌گزینی نظام جدید در ۱۲۶۳ ق/۱۸۴۷ م، به کلی ملغی گردید. ۶ - مقالات مرتبطبرای مطالعه بیشتر به این مقالات مراجعه کنید. اقطاع اقسام اقطاع اقطاع‌داری دوره پیامبر اقطاع‌داری دوره خلافت اقطاع‌داری از آل‌بویه تا مغول اقطاع‌داری دوره مغول اقطاع‌داری دوره صفوی ۷ - فهرست منابع(۳۵) اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، نگاهی به تشکیلات دولتهای قراقویونلو و آق قویونلو، تحقیقات تاریخی، تهران، ۱۳۷۲ش. (۵۱) پطروشفسکی، ا پ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۴ش. (۹۱) طرخان، ابراهیم علی، النظم الاقطاعیة، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «إقطاع»، ج۹، ص۳۷۸۷. |